door Nikkie Nuijten en Petra klein Gunnewiek

| Van Benthem & Keulen in Utrecht

lees meer

een nieuw
toetsingskader
voor shockschade

20 jaar na het taxibus arrest:


Jurisprudentie

Iemand die een ander door zijn onrechtmatige daad doodt of verwondt, kan – afhankelijk van de omstandigheden waaronder die onrechtmatige daad en de confrontatie met die daad of de gevolgen daarvan, plaatsvinden – ook onrechtmatig handelen jegens degene bij wie die confrontatie een hevige emotionele shock teweegbrengt.

Naarmate de confrontatie minder direct is, zullen de schade en het causaal verband op andere gronden voldoende aannemelijk moeten zijn.

Met het nieuwe toetsingskader lijkt de rechter in ieder geval meer ruimte te krijgen
om recht te doen aan de variëteit van gevallen.
We zullen moeten afwachten hoe de feitenrechtspraak rondom shockschade
zich nu verder zal ontwikkelen, want de beoordelingsvrijheid zorgt niet direct voor een duidelijk afgebakend criterium.

Met dit nieuwe toetsingskader zijn
de vereisten voor toekenning van een shockschadevergoeding door de Hoge Raad gepreciseerd én gewijzigd.

terug

Jurisprudentie

Een nieuwe beoordeling voor de aanspraak op vergoeding wegens shockschade 

In het arrest van 28 juni 2022 heeft de Hoge Raad een nieuw toetsingskader geformuleerd voor de aanspraak op vergoeding wegens shockschade. De Hoge Raad geeft gezichtspunten die een rol spelen bij de beoordeling van de onrechtmatigheid jegens degene bij wie een hevige emotionele shock is teweeggebracht. Aanleiding voor een nieuw beoordelingskader vormt de uitvoerige conclusie van de A.G’s Spronken en Lindenbergh van 22 februari 2022 waarin zij pleiten voor hervorming van het recht op vergoeding wegens shockschade. In het PPS Bulletin 2022-1 werd in een bijdrage over (eveneens) shockschade in de afsluitende alinea door ons al kort aandacht besteed aan de aanbevelingen van de  A.G’s voor de Hoge Raad.

De Hoge Raad heeft dit toetsingskader weliswaar niet geformuleerd in de zaak waarin Spronken en Lindenbergh hebben geconcludeerd, want dit arrest werd op basis van art. 81 RO afgedaan. Wel heeft de Hoge Raad met het arrest van 28 juni 2022 de eerstvolgende mogelijkheid benut om een nieuw kader voor shockschade te introduceren. Met dit nieuwe toetsingskader zijn de vereisten voor toekenning van een shockschadevergoeding door de Hoge Raad gepreciseerd én gewijzigd. In deze bijdrage staat het nieuwe toetsingskader centraal, waarbij de bevindingen van de A.G’s Spronken en Lindenbergh met betrekking tot dit nieuwe kader eveneens worden uitgelicht.


Hoe het begon: het Taxibus-arrest1 

Shockschade is (schade door) het geestelijk letsel dat iemand oploopt door een hevige emotionele schok als gevolg van het waarnemen van, of confrontatie met (de ernstige gevolgen van) een ongeval of misdrijf dat een ander is overkomen. In het Taxibus-arrest van 22 februari 2002 heeft de Hoge Raad voor het eerst bepaald dat wanneer sprake is van shockschade, niet alleen onrechtmatig in de zin van art. 6:162 BW is gehandeld jegens het directe slachtoffer, maar ook jegens het 'secundaire slachtoffer'. Er bestaat aanspraak op schadevergoeding wegens aantasting in de persoon (art. 6:106 aanhef en onder b BW), mits het bestaan van geestelijk letsel in rechte kan worden vastgesteld, wat in het algemeen slechts het geval is bij een in de psychiatrie erkend ziektebeeld. Is voldaan aan deze voorwaarden dan komt ook vermogensschade ex art. 6:95 lid 1 BW (zoals bijvoorbeeld kosten van psychische behandeling en verlies aan arbeidsvermogen) voor vergoeding in aanmerking. Shockschade is dus niet beperkt tot smartengeld, maar een titel die verplicht de letselschade in de ruimste zin van het woord te vergoeden.
















Sinds het Taxibus-arrest zijn aanspraken op vergoeding wegens shockschade veelvuldig voorgelegd aan de rechter. Zowel in civiele zaken als strafzaken, waar een slachtoffer zich kan voegen in de strafprocedure door als benadeelde partij schadevergoeding te vorderen. Werd vergoeding wegens shockschade gevorderd dan moest de rechter beoordelen of voldaan werd aan de bovengenoemde vereisten van een jegens het secundaire slachtoffer gepleegde onrechtmatige daad. Concreet moest de rechter toetsen of 1) sprake is van een geschonden verkeers- of veiligheidsnorm of strafbaar feit, met letsel of het overlijden van het primaire slachtoffer tot gevolg, (ii) sprake is van waarneming van het ongeval of een directe confrontatie met de ernstige gevolgen ervan en (iii) door de confrontatie een hevige emotionele schok teweeg is gebracht waaruit geestelijk letsel voortvloeit. Pas wanneer aan alle drie vereisten wordt voldaan, is sprake van een onrechtmatige daad in de zin van art. 6:162 BW en kan het secundaire slachtoffer aanspraak maken op vergoeding van schade die in causaal verband staat met het geestelijk letsel door de hevige emotionele schok vanwege de confrontatie.


Een voorzet voor herschikking door Spronken en Lindenbergh met hun conclusie van 22 februari 20222

Op 22 februari 2022, exact 20 jaar nadat het Taxibus-arrest verscheen, hebben de A.G’s Spronken (straf) en Lindenbergh (civiel) in een zaak waarbij het confrontatievereiste voor vergoeding wegens shockschade ter discussie stond, aanbevelingen gedaan voor de hervorming van het recht op een shockschadevergoeding. De zaak waarin zij concludeerden betrof een strafzaak waarbij een man was veroordeeld tot een gevangenisstraf van vijftien jaar en tbs met verpleging voor stalking en moord op zijn ex-vriendin. De ouders van de jonge vrouw hadden zich als benadeelde partij in de strafzaak gevoegd en vorderden onder meer vergoeding van shockschade. In dat kader voerden de ouders aan dat zij via de media hadden moeten vernemen dat een dode vrouw was aangetroffen in het studentenhuis waar hun dochter woonde. Toen zij vervolgens meteen contact zochten met de politie, versprak een politieagent zich en vroeg deze of de politie nog niet bij hen aan de deur was geweest. Daarnaast hadden de ouders via televisiebeelden gezien dat het lichaam van hun dochter werd afgevoerd en hebben zij pas na 2,5 dag het lichaam van hun dochter mogen zien, waarbij haar lichaam door het incident (zij was meermaals met een mes in haar hoofd, hals, pols en borst gestoken) en de gedane sectie zwaar gehavend was. Volgens de ouders heeft de combinatie van deze omstandigheden een hevige emotionele schok bij hen teweeggebracht, waaruit geestelijk letsel is ontstaan.

De rechtbank kende een vergoeding wegens shockschade toe. Het hof verklaarde de ouders niet-ontvankelijk, omdat – kort gezegd – het oordeel of en in hoeverre de genoemde omstandigheden een directe confrontatie vormen met de ernstige gevolgen van de moord slechts zou kunnen worden gegeven na nadere onderbouwing en/of bewijslevering, waarvoor volgens het hof in deze (straf)procedure geen plaats is. In cassatie stond onder meer de toepassing van het zogenaamde 'confrontatiecriterium' centraal. Met de opdracht om hierover een conclusie te schrijven hebben Spronken en Lindenbergh hun kans gegrepen om de Hoge Raad een voorzet te geven voor herschikking van de aansprakelijkheid wegens shockschade.

Zij betogen allereerst dat de betekenis van het confrontatiecriterium geen vereiste zou moeten zijn, maar een belangrijke aanwijzing voor het bestaan van schade en causaal verband. Ook stellen zij voor om bij de vergoeding van immateriële schade strenge eisen te stellen voor het vaststellen van geestelijk letsel en bij de vergoeding van vermogensschade niet. Verder zou volgens de A.G’s  de vergoeding van immateriële schade wegens confrontatie met de schokkende gebeurtenis vergoeding wegens affectieschade absorberen. In deze bijdrage is, mede gelet op de uitspraak van de Hoge Raad van 28 juni 2022, slechts de achtergrond bij de voorgestelde hervorming over het confrontatiecriterium geschetst.  

Onder verwijzing naar de feitenrechtspraak stellen Spronken en Lindenbergh dat door rechters sterk uiteenlopend wordt geoordeeld over de toepassing van het confrontatievereiste. Uit de door hen onderzochte uitspraken volgde dat in geval van daadwerkelijke waarneming van de ongevalsplaats of de plaats delict of waarneming van de plaats met sporen van het ongeval of delict kort na de gebeurtenis, doorgaans aansprakelijkheid wordt aangenomen. Echter, wanneer het ongeval of de locatie ervan met sporen van de gebeurtenis niet daadwerkelijk zijn waargenomen, maar de confrontatie met de gevolgen ervan op andere wijze heeft plaatsgevonden (zoals in een ziekenhuis of mortuarium, door mediaberichten of het strafproces), dan blijkt sprake van een uiteenlopend beeld. Veelal werd geen aansprakelijkheid aangenomen, maar met regelmaat ook wel. De A.G’s zien hierin, maar ook in het gegeven dat bij de Hoge Raad in verschillende zaken vragen voorliggen over de toepassing van de vereisten, waaronder het confrontatievereiste, aanleiding om dit criterium anders in te kleden.

















Volgens Spronken en Lindenbergh zou het confrontatiecriterium niet moeten worden gezien als een losstaand vereiste voor het aannemen van een onrechtmatige daad jegens het secundaire slachtoffer, maar zou de wijze waarop de confrontatie plaatsvindt een belangrijke aanwijzing vormen voor het bestaan van schade en causaal verband met de schokkende gebeurtenis. De aard en functie van het confrontatiecriterium zou geen aanknopingspunten bieden om dit criterium strikt af te bakenen. Naarmate de confrontatie minder direct is, zullen de schade en het causaal verband op andere gronden voldoende aannemelijk moeten zijn. Volgens de A.G’s zou de rechtspraak van de Hoge Raad, met wat goede wil, zich al op deze manier laten lezen, maar zij achten verduidelijking wenselijk.


De rechtsgang in de tussentijd 

Mede gelet op de vernieuwende aanbevelingen door de A.G’s werd met belangstelling uitgekeken naar het arrest van de Hoge Raad, dat op 12 april 2022 werd verwacht. Vanuit de praktijk werd dan ook teleurstellend gereageerd toen bleek dat de Hoge Raad deze zaak op basis van art. 81 RO en dus zonder inhoudelijk oordeel afdeed.3 In de eerstvolgende cassatiezaak die zich hiervoor leende, namelijk het arrest van 28 juni 2022, maakte de Hoge Raad dit goed.  

In die zaak ging het om een strafprocedure waarbij een moeder werd verdacht van doodslag op haar (destijds) 8-jarige dochtertje door haar vanaf grote hoogte van een flatgebouw 'te doen of laten vallen'. De vader van het meisje voegde zich in de strafzaak en diende als benadeelde partij een vordering in tot vergoeding van immateriële schade wegens shockschade. De vader was in het mortuarium geconfronteerd met het stoffelijk overschot van zijn dochter en de schokkende, destructieve impact van de val op haar lichaam. Een klinisch psycholoog en psychotherapeut hadden vastgesteld dat de vader als gevolg van de schokkende ervaring lijdt aan een posttraumatische stressstoornis (PTSS). In eerste aanleg werd de vordering van de vader niet-ontvankelijk verklaard, omdat de moeder was vrijgesproken.

In hoger beroep bij Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden werd de moeder wel veroordeeld, waardoor ook werd toegekomen aan de inhoudelijke beoordeling van de shockschadevordering van de vader. Ter zitting in hoger beroep werd aanvullend aangevoerd dat de vader niet was toegekomen aan de verwerking van zijn PTSS-klachten vanwege zijn voortdurende inspanningen en aandacht voor de strafzaak. Het hof nam de verklaring van de deskundige in aanmerking en nam daarbij aan dat de diagnose PTSS jegens de vader onveranderd was, omdat PTSS een ernstige psychische aandoening is waarvoor intensieve behandeling is aangewezen terwijl het tot dan toe nog niet was gekomen tot enige behandeling. In het arrest van 11 januari 2021 overwoog het hof dat er dan ook vanuit moet worden gegaan dat de vader langdurig ernstige psychische klachten zal ondervinden als gevolg van de confrontatie met de schokkende gebeurtenis en dat die klachten zijn functioneren en welbevinden erg negatief zullen beïnvloeden. Daarbij achtte het hof van belang dat de schade is veroorzaakt door opzettelijk handelen en dat met de wijze waarop de schade is ontstaan gegeven is dat daardoor een zeer ernstige inbreuk is gemaakt op het rechtsgevoel van de vader. Gelet op de aard van de aansprakelijkheid, de ernst van de inbreuk op het rechtsgevoel en de ernst en de duur van het psychisch letsel en de gevolgen daarvan werd een vergoeding wegens shockschade toegekend, op een naar billijkheid vast te stellen bedrag van € 20.000,-.4

Tegen dit arrest van het hof werd cassatie ingesteld. Over de toewijzing van de vergoeding wegens shockschade werd opgekomen, omdat – kort gezegd – de confrontatie van de vader met zijn dochter geen onverhoeds karakter heeft gehad, omdat hij haar in het mortuarium had opgezocht en hij een eigen keuze had gemaakt om foto's van zijn overleden dochter te bekijken. In de conclusie van 22 maart 2022 is A.G Vegter hierop ingegaan. Hij kwam tot de conclusie dat voor het toekennen van een vordering tot shockschade niet in algemene zin is vereist dat de 'directe confrontatie' met de ernstige gevolgen van het ongeval onverhoeds of onvermijdbaar heeft plaatsgevonden. In dat kader werd ook verwezen naar de conclusie van Spronken en Lindenbergh.5


De Hoge Raad preciseert en hervormt zijn rechtspraak in het arrest van 28 juni 20226

In het arrest van 28 juni 2022 heeft De Hoge Raad gebruik gemaakt van de gelegenheid om, geïnspireerd door Spronken en Lindenbergh, een nieuw toetsingskader voor shockschade te formuleren. Onder uitdrukkelijke verwijzing naar de conclusie van A.G’s Spronken en Lindenbergh wordt door de Hoge Raad erkend dat uiteenlopende opvattingen bestaan over de gevallen waarin vergoeding van shockschade mogelijk is, hetgeen aanleiding geeft om zijn rechtspraak hierover te preciseren. Daarbij geeft de Hoge Raad ook expliciet aan dat voor zover zijn eerdere rechtspraak over dit leerstuk anders kan worden gelezen, daarvan (met dit arrest) wordt teruggekomen. De Hoge Raad overweegt vervolgens:


'Iemand die een ander door zijn onrechtmatige daad doodt of verwondt, kan – afhankelijk van de omstandigheden waaronder die onrechtmatige daad en de confrontatie met die daad of de gevolgen daarvan, plaatsvinden – ook onrechtmatig handelen jegens degene bij wie die confrontatie een hevige emotionele shock teweegbrengt.

Gezichtspunten die een rol spelen bij de beoordeling van de onrechtmatigheid jegens degene bij wie een hevige emotionele shock is teweeggebracht als hiervoor bedoeld (hierna: het secundaire slachtoffer) zijn onder meer:

  • De aard, de toedracht en de gevolgen van de jegens het primaire slachtoffer gepleegde onrechtmatige daad, waaronder de intentie van de dader en de aard en ernst van het aan het primaire slachtoffer toegebrachte leed. 
  • De wijze waarop het secundaire slachtoffer wordt geconfronteerd met de jegens het primaire slachtoffer gepleegde onrechtmatige daad en de gevolgen daarvan. Daarbij kan onder meer worden betrokken of hij door fysieke aanwezigheid of anderszins onmiddellijk kennis kreeg van het onrechtmatige handelen jegens het primaire slachtoffer, of dat hij nadien met de gevolgen van dit handelen werd geconfronteerd. Bij een latere confrontatie kan een rol spelen in hoeverre zij onverhoeds was. Bij het aan dit gezichtspunt toe te kennen gewicht kan meewegen of het secundaire slachtoffer beroepsmatig of anderszins bedacht moest zijn op een dergelijke schokkende gebeurtenis. 
  • De aard en hechtheid van de relatie tussen het primaire slachtoffer en het secundaire slachtoffer, waarbij geldt dat bij het ontbreken van een nauwe relatie niet snel onrechtmatigheid kan worden aangenomen.'


Daarbij geldt volgens de Hoge Raad niet dat op voorhand aan een van deze gezichtspunten doorslaggevende betekenis toekomt. De feitenrechter moet aan de hand van onder andere deze gezichtspunten in onderlinge samenhang per kwestie beoordelen of sprake is van onrechtmatigheid. Als eenmaal is vastgesteld dat sprake is van een onrechtmatige daad jegens het secundaire slachtoffer, geldt dat de vergoeding van schade slechts beperkt is tot de materiële en immateriële schade die volgt uit geestelijk letsel. Door de Hoge Raad wordt zijn rechtspraak herhaald dat ter zake van dat geestelijk letsel is vereist dat het bestaan van dat geestelijk letsel naar objectieve maatstaven is vastgesteld en vervolgens wordt uitgelegd wat hieronder moet worden verstaan:


'In de rechtspraak over shockschade is in dat verband steeds overwogen dat dit in het algemeen slechts het geval zal zijn indien sprake is van een in de psychiatrie erkend ziektebeeld. Daarmee is beoogd tot uitdrukking te brengen dat die emotionele shock moet hebben geleid tot geestelijk letsel dat gelet op aard, duur en/of gevolgen ernstig is, en in voldoende mate objectiveerbaar. Dit brengt mee dat als de rechter op grond van een rapportage van een ter zake bevoegde en bekwame deskundige – waarbij gedacht kan worden aan een ter zake bevoegde en bekwame psychiater, huisarts of psycholoog – tot het oordeel komt dat sprake is van geestelijk letsel in de hiervoor bedoelde zin, hij tot toewijzing van schadevergoeding kan overgaan, ook als in die rapportage geen diagnose van een in de psychiatrie erkend ziektebeeld wordt gesteld.' 


Over de samenloop van een aanspraak op vergoeding van affectieschade en vergoeding van shockschade wordt door de Hoge Raad overwogen dat aan de hand van de omstandigheden van het geval naar billijkheid en schattenderwijs moet worden afgewogen in hoeverre bij het bepalen van de hoogte van de vergoeding van de immateriële schade wegens het geestelijk letsel dat het gevolg is van de confrontatie met de schokkende gebeurtenis, rekening wordt gehouden met de aanspraak op affectieschade.

Tegen bovenstaande achtergrond wordt het oordeel van het hof om de vader van het meisje een shockschadevergoeding toe te kennen, in stand gelaten. De Hoge Raad neemt daarbij de confrontatie in het mortuarium en de vastgestelde PTSS in aanmerking. Dat de vader pas op een later moment met de gevolgen van het misdrijf is geconfronteerd, waarbij die confrontatie niet onverhoeds was, doet daaraan – gelet ook op de gruwelijke toedracht van het misdrijf en de directe familieband tussen het meisje en haar vader – niet af, aldus de Hoge Raad.   


Beschouwing van het arrest van 28 juni 2022

Het toetsingskader zoals nu is geïntroduceerd brengt mee dat de Hoge Raad op meerdere punten terugkomt op zijn eerdere rechtspraak, zoals het Vilt-arrest uit 2009. In die zaak lag de vraag voor of de voorwaarden voor het aannemen van een aanspraak op schadevergoeding na confrontatie met een schokkende gebeurtenis in geval van ernstige normschendingen, zoals opzetdelicten, moeten worden verruimd. Die vraag werd door de Hoge Raad ontkennend beantwoord. Deze uitspraak werd destijds kritisch ontvangen, omdat de gevolgen van geweldsdelicten dan 'in de mal van die van verkeersongevallen worden geperst en relevante verschillen daarmee buiten beeld blijven'.7 Die verschillen zouden liggen in de extra confronterende gevolgen zoals publiciteit, strafrechtelijk onderzoek en een strafproces, terwijl van het civiele recht op ernstige normschendingen een stevige reactie zou mogen worden verwacht. Vanaf nu wordt (wel) recht gedaan aan dit onderscheid, aangezien de aard, toedracht en gevolgen van de onrechtmatige daad jegens het primaire slachtoffer worden meegewogen, waaronder de aard en ernst van het aan dit slachtoffer toegebrachte leed én de intentie van de dader.

Ook over de invulling van het vereiste geestelijk letsel is de Hoge Raad nu een ander oordeel toegedaan, aangezien een in de psychiatrie erkend ziektebeeld niet meer is vereist. Deze wijziging is met name opvallend omdat de Hoge Raad heel recent nadrukkelijk anders oordeelde. Met de uitspraak van 24 december 20218 werd juist de ontstane verwarring over het vereiste van een in de psychiatrie erkend ziektebeeld opgehelderd. De Hoge Raad oordeelde toen namelijk expliciet dat de eis dat voor vergoeding van shockschade in het algemeen sprake moet zijn van een in de psychiatrie erkend ziektebeeld, niet is gewijzigd door zijn arrest van 29 juni 2021.9 In het PPS Bulletin 2022-1 werd hierover door ons een bijdrage geschreven. Dit vereiste is nu, met het arrest van 28 juni 2022, dus (toch) wel afgezwakt. Voldoende is nu dat geestelijk letsel is ontstaan als gevolg van de emotionele schok, dat gelet op de aard, duur en/of gevolgen ernstig is, en dit letsel voldoende te objectiveren valt.
















Het loslaten van het 'in de psychiatrie erkend ziektebeeld' kwam niet uit de koker van Spronken en Lindenbergh. Wel heeft de Hoge Raad wellicht uit hun beschouwingen rondom het vereiste van geestelijk letsel inzichten gekregen als gevolg waarvan hij meende toch afstand te doen van de vaststelling van een psychiatrische diagnose alvorens een shockschadevergoeding kan worden toegekend. De A.G’s hebben namelijk onderzoek gedaan naar de medische achtergrond van  psychotrauma- en stress-ongerelateerde stoornissen (zoals PTSS). In dat kader is geconstateerd dat voor een dergelijke diagnose sprake moet zijn van een blootstelling aan een 'stressor', waarbij het (enkel) vernemen dat een naaste een psycho traumatische gebeurtenis is overkomen (al) kwalificeert als een dergelijke blootstelling, dus zonder dat sprake is geweest van een gekwalificeerde vorm van confrontatie. Bovendien constateerden zij ook dat het verlies van een naaste als zodanig, dat wil zeggen: ook zonder ongeval of geweld, oorzaak kan zijn van een psychische stoornis. Kortom, het vaststellen van een in de psychiatrie erkend ziektebeeld impliceert niet dat dat ziektebeeld enkel is ontstaan door confrontatie met een schokkende gebeurtenis, aldus Spronken en Lindenbergh.

Ook heeft de Hoge Raad ervoor gekozen om het vereiste van de schending van een verkeers- of veiligheidsnorm – zoals dat reeds in het Taxibus-arrest werd geïntroduceerd – niet terug te laten keren in de gezichtspunten.

De relevantie van het arrest is er wat ons betreft met name in gelegen dat de aanspraak op vergoeding vanwege shockschade vanaf nu dient te worden beantwoord aan de hand van verschillende factoren in hun onderlinge samenhang gewogen. De cumulatieve vereisten zijn omgevormd tot aangepaste en gepreciseerde gezichtspunten, waarbij geldt dat ook wanneer een van de gezichtspunten geen duidelijke indicatie is voor het aannemen van een onrechtmatige gedraging, alsnog onrechtmatigheid kan worden aangenomen als de omstandigheden, bezien vanuit de overige gezichtspunten, voldoende zwaarwegend zijn.

De Hoge Raad zal door Spronken en Lindenbergh zijn geïnspireerd wat betreft deze multifactorbenadering, aangezien zij hebben voorgesteld om de wijze van confrontatie te zien als een aanwijzing in plaats van een losstaand vereiste. De mate waarin de Hoge Raad de aanbevelingen van de A.G's heeft gevolgd blijft evenwel beperkt. Zo heeft de Hoge Raad geen onderscheid gemaakt in de te stellen eisen aan het geestelijk letsel voor vergoeding van immateriële schade ten opzichte van vermogensschade en ziet de Hoge Raad kennelijk ook niets in het absorberen van affectieschade in de vergoeding van immateriële schade voor de confrontatie met de schokkende gebeurtenis.

Met het nieuwe toetsingskader lijkt de rechter in ieder geval meer ruimte te krijgen om recht te doen aan de variëteit van gevallen. We zullen moeten afwachten hoe de feitenrechtspraak rondom shockschade zich nu verder zal ontwikkelen, want de beoordelingsvrijheid zorgt niet direct voor een duidelijk afgebakend criterium.

En dat geldt niet alleen voor de gezichtspunten, maar ook voor beoordeling van de vraag of sprake is van geestelijk letsel dat voldoende objectiveerbaar is op basis van een rapportage van een ter zake bevoegd en bekwame deskundige. De vraag die wij ons wel stellen is of bijvoorbeeld de huisarts voldoende ter zake deskundig is om geestelijk letsel goed te duiden en te onderbouwen. Zeker omdat de Hoge Raad wel heeft benadrukt dat het moet gaan om ernstig geestelijk letsel, waardoor je in onze ogen toch op de een of andere manier aansluiting zal moeten zoeken bij de DSM-5 criteria. Wij realiseren ons dat de Hoge Raad heeft overwogen dat een diagnose niet noodzakelijk is, maar dat wringt dan toch wat met het vereiste van ernstig geestelijk letsel. Daarbij lijkt de Hoge Raad zich niet te realiseren dat niet iedere psycholoog BIG geregistreerd is en dat is toch op zijn minst benodigd om tot een juist medisch oordeel te komen.  

Gelet op de thans geformuleerde gezichtspunten, waarbij de schending van een verkeers- en veiligheidsnorm niet meer als zodanig is genoemd en de intentie van de dader juist een belangrijke(re) rol speelt, zouden wij ons kunnen voorstellen dat shockschadevergoedingen mogelijk met name worden toegekend in (zware) strafzaken en dat in zaken waarin de intentie niet speelt meer bewijs zal moeten worden geleverd ter zake van de weging van de geformuleerde gezichtspunten en dus de vraag of er jegens het secundaire slachtoffer onrechtmatig is gehandeld. De praktijk gaat het ons leren, maar vermoedelijk zal dit arrest helaas nog steeds (of wellicht nog meer) gevoelige discussies opleveren.

dicht

Voetnoten

  1. HR 22 februari 2002, ECLI:NL:HR:2002:AD5356
  2. Conclusie A.G Spronken en Lindenbergh 22 februari 2002, ECLI:NL:PHR:2022:166
  3. HR 12 april 2022, ECLI:NL:HR:2022:560
  4. Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden 11 januari 2021, ECLI:NL:GHARL:2021:159
  5. Conclusie A.G Vegter 22 maart 2022, ECLI:NL:PHR:2022:255
  6. HR 28 juni 2022, ECLI:NL:HR:2022:958
  7. T. Hartlief, 'De schrik van het burgerlijk recht', NJB 2009/1710
  8. HR 24 december 2021, ECLI:NL:HR:2021:1947
  9. HR 29 juni 2021, ECLI:NL:HR:2021:1024

door Nikkie Nuijten 
en Petra klein Gunnewiek
| Van Benthem & Keulen in Utrecht

een nieuw
toetsingskader
voor shockschade

20 jaar na het taxibus arrest:


Jurisprudentie

Iemand die een ander door zijn onrechtmatige daad doodt of verwondt, kan – afhankelijk van de omstandigheden waaronder die onrechtmatige daad en de confrontatie met die daad of de gevolgen daarvan, plaatsvinden – ook onrechtmatig handelen jegens degene bij wie die confrontatie een hevige emotionele shock teweegbrengt.

Met het nieuwe toetsingskader lijkt de rechter in ieder geval meer ruimte te krijgen
om recht te doen aan de variëteit van gevallen.
We zullen moeten afwachten hoe de feitenrechtspraak rondom shockschade
zich nu verder zal ontwikkelen, want de beoordelingsvrijheid zorgt niet direct voor een duidelijk afgebakend criterium.

terug

Naarmate de confrontatie minder direct is, zullen de schade en het causaal verband op andere gronden voldoende aannemelijk moeten zijn.

Met dit nieuwe toetsingskader zijn
de vereisten voor toekenning van een shockschadevergoeding door de Hoge Raad gepreciseerd én gewijzigd.

Een nieuwe beoordeling voor de aanspraak op vergoeding wegens shockschade 

In het arrest van 28 juni 2022 heeft de Hoge Raad een nieuw toetsingskader geformuleerd voor de aanspraak op vergoeding wegens shockschade. De Hoge Raad geeft gezichtspunten die een rol spelen bij de beoordeling van de onrechtmatigheid jegens degene bij wie een hevige emotionele shock is teweeggebracht. Aanleiding voor een nieuw beoordelingskader vormt de uitvoerige conclusie van de A.G’s Spronken en Lindenbergh van 22 februari 2022 waarin zij pleiten voor hervorming van het recht op vergoeding wegens shockschade. In het PPS Bulletin 2022-1 werd in een bijdrage over (eveneens) shockschade in de afsluitende alinea door ons al kort aandacht besteed aan de aanbevelingen van de  A.G’s voor de Hoge Raad.










De Hoge Raad heeft dit toetsingskader weliswaar niet geformuleerd in de zaak waarin Spronken en Lindenbergh hebben geconcludeerd, want dit arrest werd op basis van art. 81 RO afgedaan. Wel heeft de Hoge Raad met het arrest van 28 juni 2022 de eerstvolgende mogelijkheid benut om een nieuw kader voor shockschade te introduceren. Met dit nieuwe toetsingskader zijn de vereisten voor toekenning van een shockschadevergoeding door de Hoge Raad gepreciseerd én gewijzigd. In deze bijdrage staat het nieuwe toetsingskader centraal, waarbij de bevindingen van de A.G’s Spronken en Lindenbergh met betrekking tot dit nieuwe kader eveneens worden uitgelicht.


Hoe het begon: het Taxibus-arrest1 

Shockschade is (schade door) het geestelijk letsel dat iemand oploopt door een hevige emotionele schok als gevolg van het waarnemen van, of confrontatie met (de ernstige gevolgen van) een ongeval of misdrijf dat een ander is overkomen. In het Taxibus-arrest van 22 februari 2002 heeft de Hoge Raad voor het eerst bepaald dat wanneer sprake is van shockschade, niet alleen onrechtmatig in de zin van art. 6:162 BW is gehandeld jegens het directe slachtoffer, maar ook jegens het 'secundaire slachtoffer'. Er bestaat aanspraak op schadevergoeding wegens aantasting in de persoon (art. 6:106 aanhef en onder b BW), mits het bestaan van geestelijk letsel in rechte kan worden vastgesteld, wat in het algemeen slechts het geval is bij een in de psychiatrie erkend ziektebeeld. Is voldaan aan deze voorwaarden dan komt ook vermogensschade ex art. 6:95 lid 1 BW (zoals bijvoorbeeld kosten van psychische behandeling en verlies aan arbeidsvermogen) voor vergoeding in aanmerking. Shockschade is dus niet beperkt tot smartengeld, maar een titel die verplicht de letselschade in de ruimste zin van het woord te vergoede









Sinds het Taxibus-arrest zijn aanspraken op vergoeding wegens shockschade veelvuldig voorgelegd aan de rechter. Zowel in civiele zaken als strafzaken, waar een slachtoffer zich kan voegen in de strafprocedure door als benadeelde partij schadevergoeding te vorderen. Werd vergoeding wegens shockschade gevorderd dan moest de rechter beoordelen of voldaan werd aan de bovengenoemde vereisten van een jegens het secundaire slachtoffer gepleegde onrechtmatige daad. Concreet moest de rechter toetsen of 1) sprake is van een geschonden verkeers- of veiligheidsnorm of strafbaar feit, met letsel of het overlijden van het primaire slachtoffer tot gevolg, (ii) sprake is van waarneming van het ongeval of een directe confrontatie met de ernstige gevolgen ervan en (iii) door de confrontatie een hevige emotionele schok teweeg is gebracht waaruit geestelijk letsel voortvloeit. Pas wanneer aan alle drie vereisten wordt voldaan, is sprake van een onrechtmatige daad in de zin van art. 6:162 BW en kan het secundaire slachtoffer aanspraak maken op vergoeding van schade die in causaal verband staat met het geestelijk letsel door de hevige emotionele schok vanwege de confrontatie.


Een voorzet voor herschikking door Spronken en Lindenbergh met hun conclusie van 22 februari 20222

Op 22 februari 2022, exact 20 jaar nadat het Taxibus-arrest verscheen, hebben de A.G’s Spronken (straf) en Lindenbergh (civiel) in een zaak waarbij het confrontatievereiste voor vergoeding wegens shockschade ter discussie stond, aanbevelingen gedaan voor de hervorming van het recht op een shockschadevergoeding. De zaak waarin zij concludeerden betrof een strafzaak waarbij een man was veroordeeld tot een gevangenisstraf van vijftien jaar en tbs met verpleging voor stalking en moord op zijn ex-vriendin. De ouders van de jonge vrouw hadden zich als benadeelde partij in de strafzaak gevoegd en vorderden onder meer vergoeding van shockschade. In dat kader voerden de ouders aan dat zij via de media hadden moeten vernemen dat een dode vrouw was aangetroffen in het studentenhuis waar hun dochter woonde. Toen zij vervolgens meteen contact zochten met de politie, versprak een politieagent zich en vroeg deze of de politie nog niet bij hen aan de deur was geweest. Daarnaast hadden de ouders via televisiebeelden gezien dat het lichaam van hun dochter werd afgevoerd en hebben zij pas na 2,5 dag het lichaam van hun dochter mogen zien, waarbij haar lichaam door het incident (zij was meermaals met een mes in haar hoofd, hals, pols en borst gestoken) en de gedane sectie zwaar gehavend was. Volgens de ouders heeft de combinatie van deze omstandigheden een hevige emotionele schok bij hen teweeggebracht, waaruit geestelijk letsel is ontstaan.

De rechtbank kende een vergoeding wegens shockschade toe. Het hof verklaarde de ouders niet-ontvankelijk, omdat – kort gezegd – het oordeel of en in hoeverre de genoemde omstandigheden een directe confrontatie vormen met de ernstige gevolgen van de moord slechts zou kunnen worden gegeven na nadere onderbouwing en/of bewijslevering, waarvoor volgens het hof in deze (straf)procedure geen plaats is. In cassatie stond onder meer de toepassing van het zogenaamde 'confrontatiecriterium' centraal. Met de opdracht om hierover een conclusie te schrijven hebben Spronken en Lindenbergh hun kans gegrepen om de Hoge Raad een voorzet te geven voor herschikking van de aansprakelijkheid wegens shockschade.










Zij betogen allereerst dat de betekenis van het confrontatiecriterium geen vereiste zou moeten zijn, maar een belangrijke aanwijzing voor het bestaan van schade en causaal verband. Ook stellen zij voor om bij de vergoeding van immateriële schade strenge eisen te stellen voor het vaststellen van geestelijk letsel en bij de vergoeding van vermogensschade niet. Verder zou volgens de A.G’s  de vergoeding van immateriële schade wegens confrontatie met de schokkende gebeurtenis vergoeding wegens affectieschade absorberen. In deze bijdrage is, mede gelet op de uitspraak van de Hoge Raad van 28 juni 2022, slechts de achtergrond bij de voorgestelde hervorming over het confrontatiecriterium geschetst.  

Onder verwijzing naar de feitenrechtspraak stellen Spronken en Lindenbergh dat door rechters sterk uiteenlopend wordt geoordeeld over de toepassing van het confrontatievereiste. Uit de door hen onderzochte uitspraken volgde dat in geval van daadwerkelijke waarneming van de ongevalsplaats of de plaats delict of waarneming van de plaats met sporen van het ongeval of delict kort na de gebeurtenis, doorgaans aansprakelijkheid wordt aangenomen. Echter, wanneer het ongeval of de locatie ervan met sporen van de gebeurtenis niet daadwerkelijk zijn waargenomen, maar de confrontatie met de gevolgen ervan op andere wijze heeft plaatsgevonden (zoals in een ziekenhuis of mortuarium, door mediaberichten of het strafproces), dan blijkt sprake van een uiteenlopend beeld. Veelal werd geen aansprakelijkheid aangenomen, maar met regelmaat ook wel. De A.G’s zien hierin, maar ook in het gegeven dat bij de Hoge Raad in verschillende zaken vragen voorliggen over de toepassing van de vereisten, waaronder het confrontatievereiste, aanleiding om dit criterium anders in te kleden.









Volgens Spronken en Lindenbergh zou het confrontatiecriterium niet moeten worden gezien als een losstaand vereiste voor het aannemen van een onrechtmatige daad jegens het secundaire slachtoffer, maar zou de wijze waarop de confrontatie plaatsvindt een belangrijke aanwijzing vormen voor het bestaan van schade en causaal verband met de schokkende gebeurtenis. De aard en functie van het confrontatiecriterium zou geen aanknopingspunten bieden om dit criterium strikt af te bakenen. Naarmate de confrontatie minder direct is, zullen de schade en het causaal verband op andere gronden voldoende aannemelijk moeten zijn. Volgens de A.G’s zou de rechtspraak van de Hoge Raad, met wat goede wil, zich al op deze manier laten lezen, maar zij achten verduidelijking wenselijk.


De rechtsgang in de tussentijd 

Mede gelet op de vernieuwende aanbevelingen door de A.G’s werd met belangstelling uitgekeken naar het arrest van de Hoge Raad, dat op 12 april 2022 werd verwacht. Vanuit de praktijk werd dan ook teleurstellend gereageerd toen bleek dat de Hoge Raad deze zaak op basis van art. 81 RO en dus zonder inhoudelijk oordeel afdeed.3 In de eerstvolgende cassatiezaak die zich hiervoor leende, namelijk het arrest van 28 juni 2022, maakte de Hoge Raad dit goed.  

In die zaak ging het om een strafprocedure waarbij een moeder werd verdacht van doodslag op haar (destijds) 8-jarige dochtertje door haar vanaf grote hoogte van een flatgebouw 'te doen of laten vallen'. De vader van het meisje voegde zich in de strafzaak en diende als benadeelde partij een vordering in tot vergoeding van immateriële schade wegens shockschade. De vader was in het mortuarium geconfronteerd met het stoffelijk overschot van zijn dochter en de schokkende, destructieve impact van de val op haar lichaam. Een klinisch psycholoog en psychotherapeut hadden vastgesteld dat de vader als gevolg van de schokkende ervaring lijdt aan een posttraumatische stressstoornis (PTSS). In eerste aanleg werd de vordering van de vader niet-ontvankelijk verklaard, omdat de moeder was vrijgesproken.
















In hoger beroep bij Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden werd de moeder wel veroordeeld, waardoor ook werd toegekomen aan de inhoudelijke beoordeling van de shockschadevordering van de vader. Ter zitting in hoger beroep werd aanvullend aangevoerd dat de vader niet was toegekomen aan de verwerking van zijn PTSS-klachten vanwege zijn voortdurende inspanningen en aandacht voor de strafzaak. Het hof nam de verklaring van de deskundige in aanmerking en nam daarbij aan dat de diagnose PTSS jegens de vader onveranderd was, omdat PTSS een ernstige psychische aandoening is waarvoor intensieve behandeling is aangewezen terwijl het tot dan toe nog niet was gekomen tot enige behandeling. In het arrest van 11 januari 2021 overwoog het hof dat er dan ook vanuit moet worden gegaan dat de vader langdurig ernstige psychische klachten zal ondervinden als gevolg van de confrontatie met de schokkende gebeurtenis en dat die klachten zijn functioneren en welbevinden erg negatief zullen beïnvloeden. Daarbij achtte het hof van belang dat de schade is veroorzaakt door opzettelijk handelen en dat met de wijze waarop de schade is ontstaan gegeven is dat daardoor een zeer ernstige inbreuk is gemaakt op het rechtsgevoel van de vader. Gelet op de aard van de aansprakelijkheid, de ernst van de inbreuk op het rechtsgevoel en de ernst en de duur van het psychisch letsel en de gevolgen daarvan werd een vergoeding wegens shockschade toegekend, op een naar billijkheid vast te stellen bedrag van € 20.000,-.4

Tegen dit arrest van het hof werd cassatie ingesteld. Over de toewijzing van de vergoeding wegens shockschade werd opgekomen, omdat – kort gezegd – de confrontatie van de vader met zijn dochter geen onverhoeds karakter heeft gehad, omdat hij haar in het mortuarium had opgezocht en hij een eigen keuze had gemaakt om foto's van zijn overleden dochter te bekijken. In de conclusie van 22 maart 2022 is A.G Vegter hierop ingegaan. Hij kwam tot de conclusie dat voor het toekennen van een vordering tot shockschade niet in algemene zin is vereist dat de 'directe confrontatie' met de ernstige gevolgen van het ongeval onverhoeds of onvermijdbaar heeft plaatsgevonden. In dat kader werd ook verwezen naar de conclusie van Spronken en Lindenbergh.5


De Hoge Raad preciseert en hervormt zijn rechtspraak in het arrest van 28 juni 20226

In het arrest van 28 juni 2022 heeft De Hoge Raad gebruik gemaakt van de gelegenheid om, geïnspireerd door Spronken en Lindenbergh, een nieuw toetsingskader voor shockschade te formuleren. Onder uitdrukkelijke verwijzing naar de conclusie van A.G’s Spronken en Lindenbergh wordt door de Hoge Raad erkend dat uiteenlopende opvattingen bestaan over de gevallen waarin vergoeding van shockschade mogelijk is, hetgeen aanleiding geeft om zijn rechtspraak hierover te preciseren. Daarbij geeft de Hoge Raad ook expliciet aan dat voor zover zijn eerdere rechtspraak over dit leerstuk anders kan worden gelezen, daarvan (met dit arrest) wordt teruggekomen. De Hoge Raad overweegt vervolgens:


'Iemand die een ander door zijn onrechtmatige daad doodt of verwondt, kan – afhankelijk van de omstandigheden waaronder die onrechtmatige daad en de confrontatie met die daad of de gevolgen daarvan, plaatsvinden – ook onrechtmatig handelen jegens degene bij wie die confrontatie een hevige emotionele shock teweegbrengt.

Gezichtspunten die een rol spelen bij de beoordeling van de onrechtmatigheid jegens degene bij wie een hevige emotionele shock is teweeggebracht als hiervoor bedoeld (hierna: het secundaire slachtoffer) zijn onder meer:

  • De aard, de toedracht en de gevolgen van de jegens het primaire slachtoffer gepleegde onrechtmatige daad, waaronder de intentie van de dader en de aard en ernst van het aan het primaire slachtoffer toegebrachte leed. 
  • De wijze waarop het secundaire slachtoffer wordt geconfronteerd met de jegens het primaire slachtoffer gepleegde onrechtmatige daad en de gevolgen daarvan. Daarbij kan onder meer worden betrokken of hij door fysieke aanwezigheid of anderszins onmiddellijk kennis kreeg van het onrechtmatige handelen jegens het primaire slachtoffer, of dat hij nadien met de gevolgen van dit handelen werd geconfronteerd. Bij een latere confrontatie kan een rol spelen in hoeverre zij onverhoeds was. Bij het aan dit gezichtspunt toe te kennen gewicht kan meewegen of het secundaire slachtoffer beroepsmatig of anderszins bedacht moest zijn op een dergelijke schokkende gebeurtenis. 
  • De aard en hechtheid van de relatie tussen het primaire slachtoffer en het secundaire slachtoffer, waarbij geldt dat bij het ontbreken van een nauwe relatie niet snel onrechtmatigheid kan worden aangenomen.'


Daarbij geldt volgens de Hoge Raad niet dat op voorhand aan een van deze gezichtspunten doorslaggevende betekenis toekomt. De feitenrechter moet aan de hand van onder andere deze gezichtspunten in onderlinge samenhang per kwestie beoordelen of sprake is van onrechtmatigheid. Als eenmaal is vastgesteld dat sprake is van een onrechtmatige daad jegens het secundaire slachtoffer, geldt dat de vergoeding van schade slechts beperkt is tot de materiële en immateriële schade die volgt uit geestelijk letsel. Door de Hoge Raad wordt zijn rechtspraak herhaald dat ter zake van dat geestelijk letsel is vereist dat het bestaan van dat geestelijk letsel naar objectieve maatstaven is vastgesteld en vervolgens wordt uitgelegd wat hieronder moet worden verstaan:


'In de rechtspraak over shockschade is in dat verband steeds overwogen dat dit in het algemeen slechts het geval zal zijn indien sprake is van een in de psychiatrie erkend ziektebeeld. Daarmee is beoogd tot uitdrukking te brengen dat die emotionele shock moet hebben geleid tot geestelijk letsel dat gelet op aard, duur en/of gevolgen ernstig is, en in voldoende mate objectiveerbaar. Dit brengt mee dat als de rechter op grond van een rapportage van een ter zake bevoegde en bekwame deskundige – waarbij gedacht kan worden aan een ter zake bevoegde en bekwame psychiater, huisarts of psycholoog – tot het oordeel komt dat sprake is van geestelijk letsel in de hiervoor bedoelde zin, hij tot toewijzing van schadevergoeding kan overgaan, ook als in die rapportage geen diagnose van een in de psychiatrie erkend ziektebeeld wordt gesteld.' 


Over de samenloop van een aanspraak op vergoeding van affectieschade en vergoeding van shockschade wordt door de Hoge Raad overwogen dat aan de hand van de omstandigheden van het geval naar billijkheid en schattenderwijs moet worden afgewogen in hoeverre bij het bepalen van de hoogte van de vergoeding van de immateriële schade wegens het geestelijk letsel dat het gevolg is van de confrontatie met de schokkende gebeurtenis, rekening wordt gehouden met de aanspraak op affectieschade.

Tegen bovenstaande achtergrond wordt het oordeel van het hof om de vader van het meisje een shockschadevergoeding toe te kennen, in stand gelaten. De Hoge Raad neemt daarbij de confrontatie in het mortuarium en de vastgestelde PTSS in aanmerking. Dat de vader pas op een later moment met de gevolgen van het misdrijf is geconfronteerd, waarbij die confrontatie niet onverhoeds was, doet daaraan – gelet ook op de gruwelijke toedracht van het misdrijf en de directe familieband tussen het meisje en haar vader – niet af, aldus de Hoge Raad.   


Beschouwing van het arrest van 28 juni 2022

Het toetsingskader zoals nu is geïntroduceerd brengt mee dat de Hoge Raad op meerdere punten terugkomt op zijn eerdere rechtspraak, zoals het Vilt-arrest uit 2009. In die zaak lag de vraag voor of de voorwaarden voor het aannemen van een aanspraak op schadevergoeding na confrontatie met een schokkende gebeurtenis in geval van ernstige normschendingen, zoals opzetdelicten, moeten worden verruimd. Die vraag werd door de Hoge Raad ontkennend beantwoord. Deze uitspraak werd destijds kritisch ontvangen, omdat de gevolgen van geweldsdelicten dan 'in de mal van die van verkeersongevallen worden geperst en relevante verschillen daarmee buiten beeld blijven'.7 Die verschillen zouden liggen in de extra confronterende gevolgen zoals publiciteit, strafrechtelijk onderzoek en een strafproces, terwijl van het civiele recht op ernstige normschendingen een stevige reactie zou mogen worden verwacht. Vanaf nu wordt (wel) recht gedaan aan dit onderscheid, aangezien de aard, toedracht en gevolgen van de onrechtmatige daad jegens het primaire slachtoffer worden meegewogen, waaronder de aard en ernst van het aan dit slachtoffer toegebrachte leed én de intentie van de dader.

Ook over de invulling van het vereiste geestelijk letsel is de Hoge Raad nu een ander oordeel toegedaan, aangezien een in de psychiatrie erkend ziektebeeld niet meer is vereist. Deze wijziging is met name opvallend omdat de Hoge Raad heel recent nadrukkelijk anders oordeelde. Met de uitspraak van 24 december 20218 werd juist de ontstane verwarring over het vereiste van een in de psychiatrie erkend ziektebeeld opgehelderd. De Hoge Raad oordeelde toen namelijk expliciet dat de eis dat voor vergoeding van shockschade in het algemeen sprake moet zijn van een in de psychiatrie erkend ziektebeeld, niet is gewijzigd door zijn arrest van 29 juni 2021.9 In het PPS Bulletin 2022-1 werd hierover door ons een bijdrage geschreven. Dit vereiste is nu, met het arrest van 28 juni 2022, dus (toch) wel afgezwakt. Voldoende is nu dat geestelijk letsel is ontstaan als gevolg van de emotionele schok, dat gelet op de aard, duur en/of gevolgen ernstig is, en dit letsel voldoende te objectiveren valt.









Het loslaten van het 'in de psychiatrie erkend ziektebeeld' kwam niet uit de koker van Spronken en Lindenbergh. Wel heeft de Hoge Raad wellicht uit hun beschouwingen rondom het vereiste van geestelijk letsel inzichten gekregen als gevolg waarvan hij meende toch afstand te doen van de vaststelling van een psychiatrische diagnose alvorens een shockschadevergoeding kan worden toegekend. De A.G’s hebben namelijk onderzoek gedaan naar de medische achtergrond van  psychotrauma- en stress-ongerelateerde stoornissen (zoals PTSS). In dat kader is geconstateerd dat voor een dergelijke diagnose sprake moet zijn van een blootstelling aan een 'stressor', waarbij het (enkel) vernemen dat een naaste een psycho traumatische gebeurtenis is overkomen (al) kwalificeert als een dergelijke blootstelling, dus zonder dat sprake is geweest van een gekwalificeerde vorm van confrontatie. Bovendien constateerden zij ook dat het verlies van een naaste als zodanig, dat wil zeggen: ook zonder ongeval of geweld, oorzaak kan zijn van een psychische stoornis. Kortom, het vaststellen van een in de psychiatrie erkend ziektebeeld impliceert niet dat dat ziektebeeld enkel is ontstaan door confrontatie met een schokkende gebeurtenis, aldus Spronken en Lindenbergh.

Ook heeft de Hoge Raad ervoor gekozen om het vereiste van de schending van een verkeers- of veiligheidsnorm – zoals dat reeds in het Taxibus-arrest werd geïntroduceerd – niet terug te laten keren in de gezichtspunten.

De relevantie van het arrest is er wat ons betreft met name in gelegen dat de aanspraak op vergoeding vanwege shockschade vanaf nu dient te worden beantwoord aan de hand van verschillende factoren in hun onderlinge samenhang gewogen. De cumulatieve vereisten zijn omgevormd tot aangepaste en gepreciseerde gezichtspunten, waarbij geldt dat ook wanneer een van de gezichtspunten geen duidelijke indicatie is voor het aannemen van een onrechtmatige gedraging, alsnog onrechtmatigheid kan worden aangenomen als de omstandigheden, bezien vanuit de overige gezichtspunten, voldoende zwaarwegend zijn.

De Hoge Raad zal door Spronken en Lindenbergh zijn geïnspireerd wat betreft deze multifactorbenadering, aangezien zij hebben voorgesteld om de wijze van confrontatie te zien als een aanwijzing in plaats van een losstaand vereiste. De mate waarin de Hoge Raad de aanbevelingen van de A.G's heeft gevolgd blijft evenwel beperkt. Zo heeft de Hoge Raad geen onderscheid gemaakt in de te stellen eisen aan het geestelijk letsel voor vergoeding van immateriële schade ten opzichte van vermogensschade en ziet de Hoge Raad kennelijk ook niets in het absorberen van affectieschade in de vergoeding van immateriële schade voor de confrontatie met de schokkende gebeurtenis.

Met het nieuwe toetsingskader lijkt de rechter in ieder geval meer ruimte te krijgen om recht te doen aan de variëteit van gevallen. We zullen moeten afwachten hoe de feitenrechtspraak rondom shockschade zich nu verder zal ontwikkelen, want de beoordelingsvrijheid zorgt niet direct voor een duidelijk afgebakend criterium.

















En dat geldt niet alleen voor de gezichtspunten, maar ook voor beoordeling van de vraag of sprake is van geestelijk letsel dat voldoende objectiveerbaar is op basis van een rapportage van een ter zake bevoegd en bekwame deskundige. De vraag die wij ons wel stellen is of bijvoorbeeld de huisarts voldoende ter zake deskundig is om geestelijk letsel goed te duiden en te onderbouwen. Zeker omdat de Hoge Raad wel heeft benadrukt dat het moet gaan om ernstig geestelijk letsel, waardoor je in onze ogen toch op de een of andere manier aansluiting zal moeten zoeken bij de DSM-5 criteria. Wij realiseren ons dat de Hoge Raad heeft overwogen dat een diagnose niet noodzakelijk is, maar dat wringt dan toch wat met het vereiste van ernstig geestelijk letsel. Daarbij lijkt de Hoge Raad zich niet te realiseren dat niet iedere psycholoog BIG geregistreerd is en dat is toch op zijn minst benodigd om tot een juist medisch oordeel te komen.  

Gelet op de thans geformuleerde gezichtspunten, waarbij de schending van een verkeers- en veiligheidsnorm niet meer als zodanig is genoemd en de intentie van de dader juist een belangrijke(re) rol speelt, zouden wij ons kunnen voorstellen dat shockschadevergoedingen mogelijk met name worden toegekend in (zware) strafzaken en dat in zaken waarin de intentie niet speelt meer bewijs zal moeten worden geleverd ter zake van de weging van de geformuleerde gezichtspunten en dus de vraag of er jegens het secundaire slachtoffer onrechtmatig is gehandeld. De praktijk gaat het ons leren, maar vermoedelijk zal dit arrest helaas nog steeds (of wellicht nog meer) gevoelige discussies opleveren.

dicht

  1. Vermeldenswaard is in dit verband het artikel van B.M. Paijmans, Vallen en uitglijden: (g)een slippery slope, VR 2021/1 dat gaat over de reikwijdte van de buitencontractuele aansprakelijkheid van de privaatrechtelijke persoon die verantwoordelijk is voor een (semi)publiek toegankelijke (binnen- of buiten)ruimte, zoals (rondom) winkels, supermarkten, restaurants, ziekenhuizen, sauna’s et cetera.
  2. Ik volsta hier met de opmerking dat de enkele aanwezigheid een substantie, voorwerp of ongerechtigheid op een vloer, niet maakt dat de vloer gebrekkig is als bedoeld in art. 6:174 BW.
  3. HR 5 november 1965, ECLI:NL:HR:1965:AB7079.
  4. Hof Amsterdam 28 april 2009, ECLI:NL:GHAMS:2009:BI4930.
  5. Rechtbank Middelburg 30 maart 2005, JA 2007, 48 en recent Hof 's-Hertogenbosch, 18 januari 2022

    ECLI:NL:GHSHE:2022:103.

  6. Rechtbank Zwolle-Lelystad 8 september 2010, ECLI:NL:RBZLY:2010:BO5031.

  7. Rechtbank Breda, 16 januari 2012, ECLI:NL:RBBRE:2012:BV1481. Ook de Rechtbank Breda heeft oog voor de verminderde oplettendheid van het winkelend publiek en achtte een supermarkt aansprakelijk voor de val over een bij de kassa geplaatste kubus: “Een supermarkt (…)  dient er voorts rekening mee te houden dat haar klanten niet altijd de vereiste oplettendheid en voorzichtigheid in acht nemen bij het lopen door de winkel. In een supermarkt zal de aandacht van klanten vooral gericht zijn op de winkelschappen en in het geval van [verzoekster], nu zij wilde afrekenen, op de kassa’s, en dient de inrichting van de winkel daarop afgestemd te zijn ter voorkoming van ongevallen met klanten

  8. Rechtbank Midden-Nederland, 30 december 2015, ECLI:NL:RBMNE:2015:9661. Kruidvat werd aansprakelijk geacht voor de val over een stukje karton of plastic strip in het gangpad. De rechtbank overwoog: “De enkele aanwezigheid van een voorwerp (een plastic strip, een klapbarker of een stukje karton) op de winkelvloer maakt naar het oordeel van de rechtbank nog niet dat sprake is van zodanige gevaarzetting dat Kruidvat op grond van onrechtmatige daad aansprakelijk is voor de schade die [verzoekster] daardoor lijdt. Dat is anders als, zoals door [verzoekster] gesteld, het gaat om voorwerpen van Kruidvat zelf die regelmatig op de grond terechtkomen en daarmee een gevaar vormen voor (onoplettende) klanten. [verzoekster] heeft met foto’s onderbouwd dat er regelmatig klapbarkers en/of kartonnen strips op de grond liggen in dit filiaal van Kruidvat en dat het – kennelijk – gaat om strips die makkelijk losschieten en vallen. Kruidvat heeft dat naar het oordeel van de rechtbank onvoldoende weersproken. (..) Daarmee heeft Kruidvat haar klanten blootgesteld aan het aanmerkelijke gevaar daarover te struikelen of uit te glijden en op de vloer ten val te komen – met alle mogelijk ernstige gevolgen van dien – indien zij niet de vereiste oplettendheid en voorzichtigheid betrachten. Dat winkelend publiek niet altijd voldoende oplettend en voorzichtig is acht de rechtbank voorzienbaar. Het ligt voor de hand dat een klant, ook als hij of zij meeloopt met een medewerkster, de blik (ook) richt op de schappen en de producten en daardoor niet steeds bedacht is op obstakels in het looppad of voorwerpen op de winkelvloer. Kruidvat moet er als winkelier daarom rekening mee houden dat bezoekers van de winkel niet steeds de vereiste oplettendheid en voorzichtigheid in acht nemen wanneer zij door de winkel lopen.”

  9. Rechtbank Gelderland 3 juni 2013, ECLI:NL:RBGEL:2013:4727.

  10. Zie hierover ook GS Onrechtmatige daad, art. 6:162 BW, aant. 6.6.7.4.

  11. Rechtbank Noord-Holland 6 juni 2013, ECLI:NL:RBNHO:2013:CA3964. Volgens de rechtbank mag van een supermarkt worden verlangd dat zij, gelet op de aard van de levensmiddelen op de groente- en fruitafdeling en de wijze van inrichting van die afdeling (het feit dat klanten zelf groente en fruit kunnen pakken uit open bakken), bij het schoonhouden van de vloer meer zorg betracht dan op andere afdelingen. Daarbij heeft te gelden dat niet reeds de enkele mogelijkheid van een ongeval onrechtmatigheid impliceert. Naar het oordeel van de rechtbank heeft de supermarkt met het door haar genoemde schoonmaakprotocol, in samenhang met de instructies aan het personeel en de voortdurende aanwezigheid van een medewerker, in het algemeen toereikende voorzorgsmaatregelen genomen. Geen onrechtmatigheid, ook niet in dit specifieke geval.

  12. Hof Leeuwarden 21 augustus 2002, ECLI:NL:GHLEE:2002:AE6799. Volgens het hof kan van een exploitant van een supermarkt in redelijkheid niet worden verwacht dat hij per afdeling één personeelslid permanent belast met het voorkomen van dergelijke ongevallen. Daarbij moet volgens het hof worden bedacht dat ongevallen als de onderhavige nimmer geheel zijn uit te sluiten, aangezien op een drukbezochte supermarktafdeling gemakkelijk enige gevallen van vervuiling door het personeel onopgemerkt kunnen blijven. Zie ook Groene Serie Onrechtmatige daad, 6.6.7.7 Casuïstiek; (groente-)afval in supermarkten e.d. bij: Burgerlijk Wetboek Boek 6, Artikel 162 [Onrechtmatige daad].

  13. Gemeenschappelijk Hof van Justitie van de Nederlandse Antillen en Aruba 6 juni 2009 ECLI:NL:OGHNAA:2009:BJ5901.

  14. Aldus Hof Den Bosch 3 maart 2009, ECLI:NL:GHSHE:2009:BN7067. Zie ook HR 7 oktober 2016, ECLI:NL:HR:2016:2283 waarin geen aansprakelijkheid werd aangenomen voor de val over stroomkabels op de markt. Het oordeel van het hof aangaande de zorgplicht van de gemeente werd door de Hoge Raad in stand gelaten. Bij dat oordeel van het hof werd gewicht toegekend aan het feit dat de kabels goed zichtbaar waren en dat er een kleine kans bestond op ongevallen door onoplettendheid van een voetganger. Een voetganger in een marktgebied moet zich rekenschap geven van mogelijke voorwerpen op de weg, te meer daar dat het druk kan zijn op de markt en geen goed zicht op het trottoir mogelijk kan zijn.

  15. Zie bijvoorbeeld Hof Den Bosch 23 februari 2016, ECLI:NL:GHSHE:2016:667 waarin een bezoekster van een supermarkt met haar winkelwagentje achteruitliep en daarbij over een zogeheten varkensrug struikelde. Het hof overwoog: “Anders dan [appellante] heeft betoogd lagen de varkensruggen niet haaks op de looproute. Integendeel, zij lagen (vrijwel) evenwijdig aan de looproute, want evenwijdig aan de rand van de stoep’ (…). De plaats waar de varkensruggen blijkens de in eerste aanleg door beide partijen overgelegde (en over en weer niet, althans niet voldoende gemotiveerd betwiste) foto’s in dit geval waren gesitueerd is naar algemene ervaringsregels niet als ongebruikelijk aan te merken. (…) Het hof neemt aan dat [appellante] de varkensrug niet heeft gezien toen zij achterwaarts haar boodschappenkar de stoep op wilde trekken. [appellante] zal niet met opzet over de varkensrug zijn gevallen. Dat wil echter niet zeggen dat de Gemeente daarmee rekening had moeten houden en de varkensruggen niet had moeten plaatsen.”

  16. Zie bijvoorbeeld Rechtbank Den Haag 2 mei 2013, ECLI:NL:RBDHA:2013:9261 in een zaak waarin een beheerder van een parkeerterrein op grond van art. 6:162 BW werd aangesproken wegens gladheid door sneeuw/ijzel: “Het is een feit van algemene bekendheid is dat een voetpad glad kan zijn wanneer er sneeuw en/of ijs op ligt en dat er daardoor een verhoogd risico bestaat op uitglijden en vallen. Ieder normaal mens dat – wanneer er buiten sneeuw en/of ijs ligt – naar buiten gaat dient hierop bedacht te zijn en van hem of haar mag worden verwacht dat hij of zij voldoende maatregelen neemt om uitglijden en vallen zoveel mogelijk te voorkomen. Wanneer iemand desondanks ten val komt ten gevolge van door sneeuw of ijs veroorzaakte gladheid, draagt die persoon in beginsel zijn of haar eigen schade. Dit is slechts anders wanneer onder de gegeven omstandigheden een derde maatregelen had moeten nemen om de val te voorkomen, bijvoorbeeld door met strooizout te strooien. Dit zal zich over het algemeen niet snel het geval zijn. Daarbij is nog van belang dat door middel van strooien het risico op uitglijden en vallen kan worden verminderd, maar dat ook als er gestrooid is een normaal mens er nog steeds terdege rekening mee moet houden dat hij desondanks kan uitglijden of vallen.”

  17. Hof Arnhem 26 september 2006, ECLI:NL:GHARN:2006:BA6100, VR 2007/75 (Van der Deen/De Broeierd). Het betrof een bezoeker van een restaurant die bij aankomst uitgleed op het pad. Zie ook Rechtbank Oost-Brabant 2 mei 2014, ECLI:NL:RBOBR:2014:2757 (X/Shell Floraplein) waarin een man ten val kwam op het terrein van een zelftankstation dat wel was geveegd, maar waarop sneeuw lag dat door auto’s was meegebracht. De rechtbank overweegt dat op een dergelijk tankstation weliswaar de verantwoordelijkheid rust voor de situatie ter plaatse en dat het tankstation een gevaarzettende situatie had laten bestaan door sneeuwresten bij de pompen te laten liggen, maar dat niet elke gevaarzetting een onrechtmatig handelen oplevert. In casu betrof het geen onrechtmatige gevaarzetting, nu het een feit van algemene bekendheid is dat er een gerede kans bestaat op uitglijden als de temperatuur zo laag is dat de sneeuw op straat blijft liggen en om die reden verhoogde oplettendheid van een ieder mag worden verwacht.

  18. Zie bijvoorbeeld Hof Amsterdam 1 november 2016, ECLI:NL:GHAMS:2016:4310, waarin een vrachtwagenchauffeur bij het uitstappen ten val kwam op een metalen plaat die door winters weer glad was. Het hof overwoog: “Naar het oordeel van het hof moeten de door Mondo getroffen maatregelen, bestaande in het hiervoor genoemde vegen en herhaaldelijk strooien van het terrein op de dagen dat winterse neerslag viel, in het algemeen als voldoende worden beschouwd ter voorkoming van het gevaar van vallen. Het hof neemt daarbij mede in overweging dat het hier gaat om een bedrijventerrein dat - naar door Mondo gesteld en door [appellant] onvoldoende weersproken - niet intensief werd gebruikt. Geen bijzondere omstandigheden zijn gesteld of gebleken die de conclusie rechtvaardigden dat in deze situatie meer of andere maatregelen van Mondo konden worden verlangd, temeer nu Mondo na de laatste strooi- en veegwerkzaamheden geen meldingen of signalen had ontvangen van gladheid. [appellant] heeft aldus geen omstandigheden gesteld op grond waarvan Mondo gehouden was meer maatregelen te nemen ter bestrijding van gladheid dan zij heeft gedaan. In elk geval kan niet als juist worden aanvaard dat de getroffen maatregelen reeds als onvoldoende moeten worden gekwalificeerd als op enig moment ergens op het terrein gladheid voorkomt.”

  19. HR 7 juli 2017, ECLI:NL:HR:2017:1271.

  20. L&S 2017 (afl. 4), p. 20 e.v.

  21. Hof Leeuwarden 20 augustus 1997, ECLI:NL:GHLEE:1997:AJ6482. Een bezoeker gleed uit over een gladde plek op de vloer. Deze was ontstaan door een kapot gevallen bierflesje. Personeel van winkel had scherven opgeruimd en was weg om een schrobber te halen. Volgens het hof doet een ongeval als het onderhavige zich geregeld voor en kunnen daarbij min of meer ernstige gevolgen worden verwacht. Dit geldt temeer nu kan worden aangenomen dat het winkelende publiek de aandacht niet in de eerste plaats gericht zal houden op de winkelvloer, aldus het hof. Daar komt bij dat het voor de winkelexploitant betrekkelijk eenvoudig en weinig kostbaar is om maatregelen te treffen, die kunnen voorkómen dat het onderhavige gevaar zich verwezenlijkt. Winkelexploitant aansprakelijk, na bewijsopdracht geen eigen schuld van de klant.

  22. Rb. Oost-Brabant 10 december 2015, ECLI:NL:RBOBR:2015:7334: “Indien komt vast te staan dat het ongeval heeft plaatsgevonden onder de door [verzoekster] gestelde omstandigheden is naar het oordeel van de rechtbank sprake van zodanige gevaarzetting dat [supermarkt]  uit hoofde van toerekenbare onrechtmatige daad verplicht is de schade die [verzoekster] dientengevolge lijdt te vergoeden. Immers, door een onbeheerde bloemenstand aan de rand van een drukbezochte passage te plaatsen, waarbij [supermarkt] gevallen bloemblaadjes en een natte vloer niet opruimt, stelt [supermarkt] haar klanten (en ander winkelend publiek) bloot aan het aanmerkelijke gevaar daarover uit te glijden en op de tegelvloer ten val te komen, indien zij niet de vereiste oplettendheid en voorzichtigheid betrachten. Voorzienbaar is dat klanten van [supermarkt] (en ook het overige winkelende publiek) niet steeds bedacht zijn op een gladde (c.q. natte met losliggende bloemblaadjes bedekte) vloer, zeker niet in een, soms drukbezochte, overdekte passage.”

  23. Rb. Noord-Holland 21 maart 2018, ECLI:NL:RBNHO:2018:2596. Volgens de rechtbank had de vloer “ofwel meteen moeten worden schoongemaakt en gedroogd ofwel [supermarkt] had veiligheidsmaatregelen moeten treffen door bijvoorbeeld een waarschuwingsbord bij de natte plek te plaatsen.” Supermarkt aansprakelijk nu deze maatregelen achterwege zijn gelaten.

  24. Zie bijvoorbeeld Hof Amsterdam 24 november 2009, ECLI:NL:GHAMS:2009:BL4918 waarin een kinderkledingzaak aansprakelijk werd geacht voor een beknelling van een 5-jarige jongen op een roltrap in de winkel. Het hof achtte van doorslaggevende betekenis dat uit het ongevalsrapport van de Arbeidsinspectie was gebleken dat de roltrap het risico op het ontstaan van zeer ernstig letsel bij kinderen in zich bergde.

  25. Hof Amsterdam 27 juli 2006, JA 2006/113.

  26. Hof Amsterdam 12 mei 2005, rolnummer 824/04, alleen gepubliceerd op https://platformpersonenschade.verzekeraars.nl/
    hof-supermarkt-niet-aansprakelijk-voor-letsel-kind-na-hangen-aan-inpaktafel/. Een 7-jarige jongen liep in deze zaak ernstig letsel op nadat hij aan een inpaktafel was gaan schommelen, waardoor deze omviel en op zijn gezicht terechtkwam. Rechtbank en hof achtten supermarkt voor deze schade niet aansprakelijk, ondanks het feit dat in een ander filiaal ook een ongeval met eenzelfde tafel had plaatsgehad. In die zaak was een 8-jarig meisje uitgegleden en in een poging haar val te breken, greep zij deze stootrand met alle gevolgen van dien (de tafel viel om en kwam op haar gezicht terecht), Rechtbank Utrecht 24 april 2002, ECLI:NL:RBUTR:2002:AK4689. Het hof overwoog in de zaak van de 7-jarige jongen: “Ofschoon het ongeval zeer valt te betreuren, kan niet worden gezegd dat het is ontstaan door nalatigheid van [supermarkt]. [Supermarkt] heeft immers - onweersproken – aangevoerd dat dit type inpaktafel ten tijde van het ongeval reeds circa 11 a 12 jaar in minimaal 120 filialen stond, welke filialen wekelijks door honderdduizenden klanten bezocht worden en dat zich voor het ongeval van (zoon) daarmee slechts één incident, namelijk het ongeval van [meisje], heeft voorgedaan.” Volgens het hof had de supermarkt uit dit ene incident “niet het vermoeden hoeven te ontlenen dat door het plaatsen van de inpaktafels een gevaarlijke situatie voor jonge kinderen in het leven werd geroepen. Met name had supermarkt niet bedacht hoeven te zijn op de onderhavige situatie waarin de inpaktafel als klimrek c.q. turntoestel is gebruikt. Ten tijde van het ongeval van (zoon) was derhalve een ongeval met deze schade door het omvallen van een inpaktafel niet zo waarschijnlijk, dat van [supermarkt] verlangd kon worden dat zij ter voorkoming daarvan maatregelen zou hebben genomen.”

  27. Rb. Noord-Holland 21 maart 2018, ECLI:NL:RBNHO:2018:2596

  28. Zie ook C.J.H. Brunner in zijn annotatie bij HR 9 december 1994, NJ 1996/403 (Zwiepende tak) dat zulke achteraf bezien mogelijke veiligheidsmaatregelen niet (zonder meer) in retrospectief als rechtens vereist mogen worden gekwalificeerd. “Is letsel of zaakschade ontstaan, dan is achteraf meestal wel aan te wijzen hoe die schade had kunnen worden voorkomen door extra voorzorgsmaatregelen te nemen. De verleiding is dan groot om te zeggen, dat het nalaten van die voorzorgsmaatregelen onzorgvuldig was. Dat is te gemakkelijk, zoals deze zaak goed illustreert.” Zie in gelijke zin ook T.F.E. Tjong Tjin Tai, WPNR 2005/6620; en K.J.O. Jansen, Informatieplichten (diss. Leiden), Deventer: Kluwer 2012, par. 4.3.6 en W.H. van Boom, Structurele fouten in het aansprakelijkheidsrecht (oratie Tilburg), 2003, p. 14-16.

  29. Alsdus Giard en Van Boom in hun noot bij het Skeeler-arrest (NTBR 2006/54). Bij het evalueren van wat er fout ging zou de gedachte kunnen blijven hangen dat de schade eenvoudig voorkomen had kunnen worden. Hierdoor worden gebeurtenissen die zich in het verleden hebben afgespeeld achteraf als relatief onvermijdelijk en voor de hand liggend beschouwd, zonder dat men zich realiseert dat de later verworven kennis van invloed is op dat oordeel. Het gevolg hiervan is dat er meestal strenger geoordeeld wordt: men overschat de voorspelbaarheid van voorbije zaken.

  30. Het ging in het aangehaalde voorbeeld om McDonalds maar de uitspraak is naar mijn inschatting ook van toepassing op supermarkten.

  31. Rechtbank Zwolle-Lelystad 8 september 2010, ECLI:NL:RBZLY:2010:BO5031.

  32. Rechtbank Noord-Holland 21 oktober 2020, ECLI:NL:RBHNO:2020:8480.

  33. Een kerk is geen supermarkt maar naar mijn inschatting gelden dezelfde overwegingen ten aanzien van de supermarkt.

  34. Rechtbank Midden-Nederland 10 juni 2020, ECLI:NL:RBMNE:2020:2220.

  35. Rechtbank Amsterdam 22 augustus 2013,ongepubliceerd maar te vinden op de website van platform personenschade onder C/13/536327 / HA RK 13-40. https://platformpersonenschade.verzekeraars.nl/
    rb-deelgeschil-supermarkt-niet-aansprakelijk-voor-val-over-gladde-vloer/

  36. Hof Amsterdam 7 februari 2017, ECLI:NL:GHAMS:2017:368.

  37. Rechtbank Oost-Brabant 8 januari 2014, ECLI:NL:RBOBR:2014:341.

  38. Hof Leeuwarden 20 augustus 1997, ECLI:NL:GHLEE:1997:AJ6482. In vergelijkbare zin Rechtbank Oost-Brabant 10 december 2015, ECLI:NL:RBOBR:2015:7334 en Rechtbank Gelderland 3 juni 2013, ECLI:NL:RBGEL:2013:4727.

  39. Rechtbank Rotterdam 18 november 2020, ECLI:NL:RBROT:2020:11149.



Voetnoten